سالگرد اعتراض‌های ایران؛ پیدایش و زوال «حجاب» به سبک ایرانی

این سبک خاص حجاب برخلاف چادر که قدمتی دیرینه در ایران دارد، در دوره‌ای کوتاه و کمی پیش از انقلاب ایران توسط گروهی از مبارزان علیه رژیم شاه ترویج پیدا کرد و امروز بعد از چندین دهه فشار و سرکوب برای حجاب اجباری، حضور این سبک خصوصا در شهرهای بزرگ هر روز کمرنگ‌تر می‌شود.

«حجاب اسلامی» به عنوان ابزار مبارزه

شهلا شفیق نویسنده و فعال حقوق زن که در بخشی از کتاب خود با عنوان «اسلام سیاسی، جنس و جنسیت»، به طور مفصل درباره تاریخچه مبارزات زنان ایرانی و حجاب اجباری نوشته، درباره پیدایش این سبک حجاب می‌گوید: «چندی پیش از انقلاب، حدود سال‌های ۵۶ و ۵۷ شاهد ظهور این نوع منحصر به فرد از لباس در میان دانشجویان چپ مسلمان بودیم.»

این گروه، به گفته‌ او، زنانی مدرن و روشنفکر بودند که با روسری، مانتو و جوراب بلند در دانشگاه حاضر می‌شدند. مانتو که واژه‌ا‌ی فرانسوی است، به نوعی روپوش بلندی اطلاق می‌شد که در دهه‌ ۷۰ میلادی و همزمان با انقلاب، پوششی محبوب در میان مردان و زنان در کشورهای غربی به شمار می‌رفت.

خانم شفیق اعتقاد دارد که اضافه کردن روسری به این پوشش برای دانشجویان چپ مسلمان، نمادی از «مقاومت در برابر استعمار و مبارزه با نفوذ امپریالیسم غربی و تاکید بر هویت اسلامی-ایرانی» بود.

این نوع لباس به تدریج در میان دانشجویان چپ مسلمان طرفداران بیشتری پیدا کرد و در اوایل دوران انقلاب، بر تن بسیاری از مبارزان انقلابی از جمله دانشجویانی که سفارت آمریکا را اشغال کرده بودند، دیده شد.

در عین حال استفاده از حجاب اسلامی در میان فعالان سیاسی چپ سکولار، وضعیت متناقضی پدید آورده بود که تناسبی با باورهای آن‌ها نداشت. با این حال، برخی سازمان‌های چپ‌گرا در کوران انقلاب نه تنها با این اجبار مذهبی و تناقض‌آفرین مخالفتی نکردند، بلکه به تثبیت آن نیز کمک کرد.

هما ناطق، از نویسندگان و اساتید دانشگاه از جمله روشنفکرانی بود که به گفته خودش در این «خیانت» دست داشت. او در زمان انقلاب در یک مصاحبه تلویزیونی گفت که اگر «آزادی و استقلال ما قرار است به این قیمت باشد که حجاب سر کنیم، من فکر می‌کنم همه زنان ایران حاضرند که این حجاب را سر بکنند».

او در فاصله کوتاهی بعد از انقلاب و در زمانی که ناچار شد به فرانسه مهاجرت کند، از این اظهارات، ابراز پیشمانی کرد.

«بدحجابی» به عنوان ابزار مبارزه

اما همه چپ‌گرایان در آن زمان این‌چنین به حجاب تن ندادند. شهلا شفیق که خود از چپ‌گرایان انقلابی بوده می‌گوید حتی یکبار به خاطر علاقه‌اش به مد و لباس خاص و پوشیدن یک کت قرمز مخملی از طرف همین افراد مورد اخطار قرار گرفت. در نگاه شهلا شفیق، پدیده‌ای که جمهوری اسلامی به آن «بدحجابی» می‌گفت، نوعی مبارزه زنان ایرانی علیه تبعیض بود که از نخستین روزهای اعلام قانون حجاب اجباری به فرمان آیت‌الله خمینی شروع شده بود.

از این دوران، مساله حجاب و مد لباسی که زن‌ها می‌توانستند در اماکن عمومی بپوشند به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی اجتماعی ایرانیان تبدیل شد؛ بخشی که به خاطرات بسیاری از ترس و وحشت از برخوردهای کمیته‌های انقلاب اسلامی و زنده نگاه داشتن روحیه شیک‌پوشی در میهمانی‌های خصوصی در آمیخته است.

آرمائیتی که در دوران اوائل انقلاب و جنگ، ساکن خوزستان بوده به یاد می‌آورد که در سال‌های ابتدایی انقلاب، حجاب در مدارس اجباری نبود. حتی در سال اول انقلاب، هنگامی که او در خوزستان زندگی می‌کرد، بدون حجاب به مدرسه می‌رفت. او به یاد دارد که در یک اردوی دانش‌آموزی از معلم بی حجاب‌شان خواسته شده بود که بدون حجاب وارد پارک نشود. معلم هم با استفاده از شال گردن به عنوان پوشش سر، توانست اجازه ورود پیدا کند.

آرمائیتی اولین بار با ترکیب «مانتو» و «روسری» حدود دو سال پس از انقلاب و در مدرسه مواجه شد، اما این اولین باری نبود که «مانتو» و « روسری» را با هم می‌دید. او می‌گوید گروهی از زنان ز ابتدای انقلاب، این «سبک حجاب به شیوه با مجاهدین» را پذیرفته بودند.

به گفته او به تدریج، این سبک در مدارس و ادارات به پوشش رسمی تبدیل شد. آرمائیتی می‌گوید که در ابتدا، فشار و سرکوب زیادی برای رعایت حجاب وجود نداشت، اما به مرور زمان، گشت‌های کمیته و تعقیب افراد بی حجاب شروع شد.

در دوران راهنمایی و متوسطه آرمیتی، او به همراه دوستان و همکلاسی‌هایش تلاش می‌کردند که جلوی موهایشان از زیر روسری بیرون بیاید؛ نخستین مقاومت‌های جدی که در نهایت به ایجاد یک سبک موی جدید منجر شد؛ سبکی که در آن دوران به «فکل» معروف بود.

عدم رعایت حجاب اجباری توسط این دختران نوجوان به نظر آرمايیتی نه به عنوان حرکت اعتراضی به سیاستی خاص، بلکه برای جلب توجه و هماهنگی با مد در دوران نوجوانی بود. او می‌گوید یکی از دوستانش در دوران مدرسه متوسطه به دلیل این مدل مو توسط مقامات دستگیر و مجازات شلاق تحمل کرد، اما این سرکوب تغییر در سبک لباس را متوقف نکرد.

در دوران جنگ و کمی پس از آن، سبک‌های «مانتو» و رنگ‌های آن بسیار محدود بودند. با گذر زمان، رنگ‌های بیشتری در دسترس قرار گرفت، روسری‌ها بیشتر به عقب رفت و مدل‌های متنوع مانتویی وارد بازار شد.